Kuhna Termiz aholiey mafkurasining shaklla-nishida deyarli etti asr (milodiy I -VII asrlar) davomida buddizm katta rol' uynadi.
Diniy-falsafiy ta`limot sifatida buddizm miloddan avvalgi VI asrda SHimoliy Hdndistonda yuzaga keldi. Budda izdoshlari bu ta`limotni bir necha asrlar davomida fakdt Hindiston doirasida tarrib kildilar. Biroq, zamonlar o’tishi bilan buddizm Hindiston doirasidan chetga chikdi va ja-hon diniga aylanib bordi.

O’rta Osiyo budda da`vatchilari yo’lidagi dast-labki hududlardan buldi. Baktriya O’rta Osiyoda budda da`vatchilari etib kelgan birinchi tarihiy-madaniy mintaka edi. Ayni mahalda, bu vokea kachon ruy berganligi masalasi uzok, davom etadigan il-miy bahslarga sabab bulmokda. Ayrim hind tadkikotchilari buddizmning mam-lakatdan tashkdriga, shu jumladan O’rta Osiyoga ham tarkdlishining dastlabki davri deb III Budda yirinini hisoblashni taklif etishmokda.

yirin Maurlar sulolasidan (miloddan avvalgi 261-221 yillar) bo’lgan, buddizm homiysi sifatida shuh-rat kozongan Ashoka podshohlik kilgan yillarda bo’lib o’tgan. Yirinda buddaviylik ta`limotiga rub`i maskunning barcha burchaklarida da`vat etish turrisida karor kabul kilingan.
E.Rtveladzening fikricha, O’rta Osiyo halkla-rining buddaviylik bilan tanishuvi birmuncha ke-yin, YUnon-Baktriya podsholigi davrida yuz ber-gan. Bu podsholik muayyan boskdchda Baktriya bilan buddaviylik ancha mustahkam ildiz otib ulgurgan SHimoli-g’arbiy Hindiston (Gandhara)ni birlash-tirib turgan. Muallif YUnon-Badtriya podshosi Agafokl (milloddan avvalgi 185 - 170 yillar) tan-galarini uz fikrini tasdiklovchi dalil sifatida keltiradi. Bu tangalarning orkd tomonida budda stupasi tasvirlangan.
O’rta Osiyodagi buddizmning tanikli tadkicot-chisi B.Litvinskiy k.ator bilvosita dalil-isbot-larga asoslanib, buddizmning Baktriyaga kirib ke-lishi jarayonining boshlapishini Kushonlardan av¬valgi davr yoki ilk Kushon davri (miloddan av¬valgi I asr - milodiy I asr) sifatida belgilash mumkin, deb hisoblaydi.
B.Staviskiy SHimoliy Baktriya dagi budda yod-gorliklari borasida olib borilgan tadkdkot ish-lari natijalariga kura, buddizmning Baktriyada paydo bo’lishi eng mashhur Kushon podshosi Ka-nishka davrida, milodiy I asr boshi II asr ohirida yuz bergan, deb tahmin kiladi.
B.Mukerji ushbu muammo bo’yicha butun materi-allar majmuini, shu jumladan buddizmning Hi-toyga kirib borishini ham, tankidiy tahlil kil-di. U milodiy I asr O’rtalariga kelibok, bud¬dizm O’rta Osiyoda, shu jumladan Baktriyada yahshi ma`lum bo’lgan, degan hulosaga keldi.
Bu tahmin Kanishkadan oldin o’tgan Kushon pod¬shosi Vima Tok tangalari hazinasiga muvofik, ke-ladi. Bu tangalar SHimoliy Baktriya - Ayritom-dagi, Fayoztepadagi, Koratepadagi kator buddaviy yodgorliklardan ishonchli stratigrafik sharoitda topilgan. Bularning bari buddaviy l ikning O’rta Osiyoda yoyilishi jarayonini kuyidagi tarzda kdyta tiklash imkonini beradi. Aftidan, ayrim buddaviy da`-vatchilar bu ta`limotni Baktriyada miloddan av¬valgi II - I asrlardaek, yoyishni boshlagan bulishla-ri ehtimol. Lekin SHimoliy Baktriyada budda di-niy inshootlarining ommaviy qurilishini, bino-barin, ta`limotning mintakada yoyilishini milo¬diy I asrning ikkinchi yarmigagina borlash mumkin. Bu Baktriyaning hamda usha davrda Hindistonning yagona kushonlar davlati tarkibiga kirgani bilan izohlanadi.
Arheologiya materiallari kuhna Termiz minta¬kada buddaviylikning eng yirik markazlaridan bo’lganligidan dalolat bermokda.
Eski Termiz hududidagi buddaviylikka oid ilk bo’yumlar tosh haykal bu>aklari 1928 yilda Sharq muzeyining B.Denike rahbarligidagi ekspe-diciyasi davrida topildi. Ushandayok ekspediciya ishtirokchilaridan biri A.Strelkov Krratepadagi shahristonning shimoli-g’arbiy burchagida joylash-gan yarim kumilgan holdagi bir necha gorni tek-shirgandi. Tadkik,otchi ularni buddaviy pop mo-nastir binosi sifatida talkin kilgan. Bundan tashkari, A.Strelkov Eski Termiz kdl`asidan ja-nubi-sharqda kutarilib turgan tepalik -- Zurmo-la minorasini budda stupasi k.oldiri, deb tahmin kildi.
Madaniyat muassasalari kushma ekspediciyasi 1961 yilda B.Staviskiy rahbarligida K,oratepani joyida urgana boshladi. Bu ish uttiz yil davom etdi. Ekspediciya tarkibiga tur li yillarda Dav-lat Ermitaji (T.Zeymal'), Sharq, davlat muzeyi (N.Sicheva, A.Brednikov, T.Mkrtichev), Samarkand tarih kurikhona-muzeyi (D.Daviryan), Davlat ta`-mirlash institutining bir guruh ta`mirlovchila-ri (M.SHemahanskaya, N.Kovaleva, L.Buzkova, G.Ve-resockaya) otryadlari kirgan.
Kup yillar olib borilgan ish natijasida no-dir buddaviy yodgorlik topildi va u K,oratepa buddaviy ibodat markazi sifatida fanga kirdi. Kdzishma ishlari jarayonida olingan ma`lumotlar K,oratepa ekspediciyasi materiallarining olti tuplamida e`lon kdlindi. K,oratepa materi¬al larini urganishga arhitektura, ikonografiya, ke¬ramika, epigrafika, numizmatika yodgorliklari-ning turli tehnik-tehnologik jihatlari bo’yicha yuzlab makolalar bagishlangan. Ekspediciya ishi-ning asosiy yaku ni B.Staviskiy bilan T.Mkrtichev-ning buddaviy ibodat markazining tarihi kurib chikilgan birgalikdagi makolasida tekshirilgan.
K,oratepani urganish 1996 yilda yapon-uzbek kushma ekspediciyasi tomonidan davom ettirildi.

Bu ekspediciyaga K.Kato (YAponiya) va SH.Pidaev (Uzbekistan) rahbarlik qilishdi.Yapon-O'zbek ekspeditsiyasining yangi topilmalari hamda ishi natijalari O'zbekistonda va Yaponiyada e`lon qilingan qator maqolalarda yoritildi. Boshqa bir buddaviy obyekt Qoratepadan 1 kilometr shimoli-g’arbda joylashgan Fayoztepa 1968-1976 yillarda L.Albaum tomonidan o'rganilgan. Qazish ishlari natijasida yer yuzasiga qurilgan ulkan buddaviy monastir aniqlandi.

SHu yillarning uzida Eski Termizda ish olib borgan L.Al'baum shahdrning shimoli-sharqdy bur-chagi 'yakinida er osti binosi koddiklarini topdi. SHu erda olingan materiallar L.Al'baumga bu to-pilmani buddaviy ibodat inshootining bir kds-mi, degan hulosaga kelish uchun asos buldi. -->>