Termizning utmishini urganish hamda u tugri-dagi ilmiy adabiyot tarihnavisligi hdr biri il-miy tadksch'ot uchun aloh,ida mavzu bo’lishi mumkin bo’lgan kator jihatlarni uz ichiga oluvchi goyat keng yalmiy muammodir.
Bu, eng avvalo, Eski Termiz shahrining arheo­logik urganilishi, ya`ni bu erda kim kachon va kanday hajmda arheologik tadkikot olib borgani-ning, ular ushbu shahar utmishini bilishda kan-day natijalar berganining urganilishidir.

Ik-kinchidan, bu Termiz utmishini tarihiy nuktai nazardan ilmiy anglash tarihi, ya`ni u hakdagi tasavvurlarning olimlarning yozma manbalardan olingan sof tarihiy ma`lumotlar (masalan, V.V.Bartol`dning Termiz turrisida "Islom en-ciklopediyasi"ga bergan, uz davri uchun ajoyib ocherki) dan tortib Termiz uchun M.E.Massoy to-monidan TAKE tuplamlarida ilk bor bajarilgan va hozirgi tadkikotchilar tomonidan davom etti-rilgan,

arheologik va numizmatik ma`lumotlarni uz ichiga oluvchi majmu ilmiy tadkikotlargacha bo’lgan, davrma-davr yaratilgan asarlaridagi tah,-lili va tankididir.Bu, shuningdek, Termiz memoriy obidalari-ning XIX asrdagi yuzaki tasvirlar bilan boshla-nib, bu obidalarning memoriy uslubini, loyi-hasi va mujassamotini, hronologiyasi va tarihiy mansubligini tahliliy tadkdk qilish bilan yakun-langan, 3. A. Arshavskaya, E. V. Rtveladze, 3. A, Hdkimovning "Surhondarening O’rta asrlarga oid yodgorliklari" asarida umumlashtirilgan urganish tarihidir. Bu yana O’rta asrlardagi Termizning Hakim at-Termiziy va Hoja Iso at-Termiziy sin-gari bo’yuk shahslari tugrisidagi ilmiy va diniy adabiyotni tadkik qilish tarihi hamdir. Termiz utmishini urganish tarihida boshqa kuplab yuna-lishlar ham borki, ularning h,ar biri aloh,ida tadkik kilinishga hakdordir.
Bularning bari majmu h,olda ilmiy muammo tarihnavisligi tushunchasini tashqil kiladi. Zero, nafakat ^rta Osiyo, balki muayyan darajada Sharq,-ning boshqa mamlakatlari tarihining ham tarki-biy qismini tashqil etuvchi Termizning kup asr-lik utmishi shundaydir.
Kitobning hdjmi cheklanganligi Termiz tarih-navisligini batafsil tavsiflash imkonini bermagani uchun kuiida uning eng muhim jihatlari yoritilgan.
^rta asrlar mu al lif lari {geograflar, tarih-chilar, yilnomachilar, sayyohlar)ning asarlarida Termiz turrisida eslatma va faktlarning mavjud-ligi uning O’rta Osiyoning yirik shahari sifati-da juda mashhur bo’lganligini tasdiklaydi. Ularda Termiz O’rta Osiyo va unga endosh hududlar bo’ylab o’tish yo’llarida Sharqning eng muhim geografik punktlaridan biri, shuningdek uz davrining kator tarihiy vokealari bilan boglik bo’lgan shahar si-fatida tilga olingan. Umuman bunday ma`lumot­lar jamuljam holda Termiz turrisida bevosita yoki bavosita ajo-yib bilim manbaini yuzaga kel-tiradi,
Bizgacha etib kelgan tarihiy asarlar orasida X asr arab muarrihi Abu Ja`far at-Tabariy-iing "Tarih"i alohida urin to’tadi. Tabariyga kura, Termiz makedoniyalik Aleksandr kurdirgan 12 shahar jumlasiga kiradi. Tabariy asari-ning Bal`amiy tomonidan tayyorlangan forsiy ver-siyasida Termizga 531 yillarda hukmronlik k,il-gan Sosoniy shoh, Kubod tomonidan asos solingan. Biroq na Tabariy, na keyinchalik Bal`amiy kaysi ma`lumotlar asosida bunday deb ta`kidla-shayotganini kursatishmagan. Tabariy "Tarih"i Ter­miz tarihi uchun arab kushinlarining shimoliy To-haristonga birinchi yurishlarini tasvirlashi bi­lan kimmatli. Keyinchalik mashhur din tarih-chisi Abulfayz ash-SCH'ahristoniy VIII asrning bi­rinchi yarmida Termiz masjidlarida olib boril-gan shiddatli munozaralar tugrisida habar ber­gan.
IX -X asrlar arab madaniyati ravnak topgan hamda arab geografiyasining mumtoz maktabi yuzaga kelgan davr bo’lgan. "Arab geograflari" deganda nafakat arablar, balki boshqa halklarning uz asa-rini arab tilida yozgan vakillari ham nazarda tutiladi. Ular kuplab mamlakatlarni, aholi punkt-larini batafsil sanab va tasvirlab o’tishgan, shu jumladan aholiey turmushi, madaniyati, tili va diniy e`tikodlarini, ularning hunarmandchi-lik ishlab chiqarishi markazlarini tavsiflashgan. Arab-fors geograflari va sayyohlarining kupchili-gi -- Ibn Hurdodbeh,, Kudoma, al-Istahriy, al-Makdisiy, Jayhoniy, Ibn H,avkalning asarla rida shahdrlarning tizimi, ularning siyosiy va ho’jalik ahvoli hdkdda ma`lumotlar mavjud, ba`-zida batafsil, ko’pincha nodir tavsiflar beril-gan. Kechrok, yashagan mualliflar ko’pincha X asr geograflarining ma`lumotlarini takrorlagan-lar.
Termiz turrisidagi tarihiy adabiyotlar orasi-da Abulfazl Muhammad Bayhakiyning "Tarihi Mas`udiy" asari alohida urin to’tadi. Raznaviy-lar sulolasi tarihini yozishni niyat kilgan Bayh-akiy tarihiy hikoya doirasini kengaytirib, unga yangi mazmun va yangi shakl bahsh etdi. Raznaviy-larning Alloh nazari tushgan shahrida Mas`ud-ning bo’lishini tasvirlar ekan, Bayhdk,iy: "Ter-mizda kurganlarimni kamdan-kam joyda kurgan-man",- deb yozgan. Usha davr tarihnavisligi-da urnatilgan koidaga kura, shahar ma`muriy ti­zimi, madaniyati va san`ati, odamlari hamda urf-odatlari turrisida yozilmas edi.

SHu narsalarni ezgani tufayli Bayhdkdy asari alohida ahamiyat kasb etadi. Ibn al-Asir, Utbiy, Gardizny, Ju-vayniy, Rashididdin, Kdzviniy, Ravandiy, ar-Ro-ziy, Juzjoniy, Sadriddin Ali al-Husayniy sin-gari muarrihlar asarlarida Termiz tarihiga oid kuplab ma`lumotlar mavjud. Bu asarlarda, odat-da, davlatlar va sulolalarning siyosiy tarihi tas-virlangan. Bunday ma`lumotlar tendencion husu-siyatga ega, kup jihatdan muallifning siyosiy man-subligiga borlik bo’lgan.

Ularning ayrimlarida tamtarok tashbehlar hamda jimjimador uslub ko’pincha faktik jihatlardan ustun bo’lgan. Muar-rihlardan farkli ravishda shoir Anvoriy XII asr O’rtalarida uz kasidalarida Termizni firdavsmo-nand deb tasvirlab, shahar va uning aholisini madh, etgan. Ayni shu shoir tufayli Termiz say-Yidlari honadoni vakillari faoliyati turrisida dastlabki ma`lumotlar bizgacha etib kelgan. -->>