Alouddin Otamalik Juvayniy (1225 - 1283 yil-lar)ning "Ta`rihi jahongushoy" ("Jahongir ta­rihi") asari, Hoja Siroj Juzjoniyning "Tabakoti Nosiriy" asarlarida murullarning Mo-varounnahrga yurishi tarihi hamda Termizning oli-nishi turrisida kimmatli materiallar bor. YAna bir kimmatli manba - Rashididdinning "Jo-me ut-tavorih" asari.
Amir Temur va Temuriylar davri tadkikrtchi-lar uchun material etishmasligi tufayli emas, bal­ki kuplab manbalarga sochilgan materiallarning serobligi tufayli muammo turiladi.

Amir Temur tarihi uchun Giyosiddin Alining "Ruznomai raza-voti Hindiston" ("Hindistonga yurish kundali-gi") asari muhim rol' uynaydi. Amir Temurning boshqa tanikli muarrihlari Nizomiddin SHomiy va SHarafiddin Ali Yazdiy uz asarlarini yara-tishda Riyosiddin Ali asaridan foydalanishgan. Uning kitobiga Amir Temurga Hind yurishida hamroh bo’lgan kozi Nosiriddin Umar kundaligi asos bo’lgan. Termiz hudovandzodalaridan bo’lgan sayyid Alouddinning elchiligi bilan borlik, epi­zod katta ahamiyat kasb etadi.

Ushanda Temurga nisbatan "Sohibk,iron" tashbehlaridan birinchi marta foydalanilgan. Amir Temur yurishdan kdytib kelishida uning ralabasi y'ishonlangan uch-rashuv buladi.
Amir Temur hayotligi davrida Nizomiddin SHomiy tomonidan "Zafarnoma" komi ostida yozil-gan Srhibk.ironning rasmiy tarihi, SHarafiddin Ali Yazdiy tomonidan 1419 - 1425 yillarda yozilgan "Zafarnoma" bir-birini tuldiradi, umuman Markaziy Osiyo, shu jumladan Termiz tarihi vo-kealarini chuqur tahlil qilish imkonini beradi. SHarafiddin Ali Yazdiyiing <<3afarnoma"sida Termiz bilan bir katorda "Eski Termiz" ham tilga olingan. Ibn Arabshohning (1392 - 1450 yil-lar) "Ajoyib ul-mak,dur fi tarihi Taymur" ("Amir Temur tarihi") asaridagina Eski Ter­mizni tiklash bo’yicha bajarilgay' ishlar turrisi­da hikoya kilingan. Amir Temur vafotidan so’ng Halil Sulton bilan SHohruh O’rtasidagi kurashda Amudaryo bo’ylab chegara yana ahamiyat kasb etdi. SHuning uchun Halil Sulton 1407 yilda Eski Ter­mizni tiklash turrisida farmon berdi.
Arab tarihchisi Ibn Haldunning (1332 - 1405 yillar) asarlarida Termiz tarihi bo’yicha kuplab faktlar mavjud, biroq olimlar hali ularga lo-zim darajada e`tibor berganlari yuk,.
XIV asrning birinchi yarmidagi Termiz tarihi­ni mashhur arab sayyohi Ibn Battutasiz tasavvur etib bulmaydi. Murullar tomonidan vayron etil-gandan so’ng birmuncha vak,t utgach Termizning joyi uzgartirildi. Ibn Battuta ^zi bo’lgan bu shahar hakida habar berar va manzarasini chizar ekan, shaharlik aholining turmush tarzini bayon etadi. Ibn Battutaning bitmas-tuganmas ma`lumot koni bo’lgan asarlarida hakikiy manzara hamda davr ruhi holisona va anik, berilgan. Ibn Battuta ma`-lumotlari boshqa manbalarda uchramasligi bilan ham kimmatli. XIV asrning birinchi yarmida Termiz mustakillik uchun kurash markaziga aylan-di. Uzbek davlatchiligining Amir Temur va Temu­riylar bilan borlik. yangi boskdchi uchun shart-sharoit yaratilayotgan bu vaktda Termiz sayyidlari ushbu jarayonga rahnamolik qilishdi.
Evropaliklar Termiz turrisidagi ma`lumotlar-dan, afpsch'an, elchi Rui Gonsales de Klaviho "Kun­daligi" orqali habar topishgan. Bu asar dastav-val 1582 yilda Sevil'ya da "Bo’yuk Temurlang tari­hi" nomi bilan chop etilgan. Bu davr madaniy alokalar pallasi edi. Amir Temur ralabalari Evropa davlatlarida kizikdsh uygotdi. Ular olis ulkalarga elchi junatar ekanlar, u erlardagi ish-ning holati, savdo-sotikning, dehkonchilik va hunarmandchilikning ahvolini bilishni maksad kdlib kuyar, uz mamlakatlari uchun manfaat izlar-dilar. Klaviho asari safar chorida k,ulga kiri-tilgan ma`lumotlarni holis yoritishi, shahsiy ta-assurotlarini batafsil bayon etishi hamda bayon-ning jonli ekan ligi bilan ajralib turadi. Av-valgi sahifalarda ta`kidlanganidek, 1404 yil ku-zida Klaviho Samarkandga borishda Termiz shah-riday' o’tgan. U ni u katta va aholiey kup shahar sifatida tasvirlagan. Mudofaa inshootlarining yukligi Termizning o’ziga hos hususiyati bo’lgan. XV asr muarrihi Hrfizi Abruning asarida ham Termiz hakida ma`lumotlar uchraydi.
Termizning XVI -XVIII asrlardagi tarihi kuplab asarlarda muayyan darajada yoritilgan, Mu­hammad Solihning "SHayboniynoma", Hofiz Ta-nish ibn Mir Muhammad Buhoriyning "SHarafno-mai shohiy" ("Abdullanoma"), Mahmud ibn Vali-ning "Bahrul asror fi manokib al-ihror", Mu­hammad YUsuf ibi Hoja Bakoning "Tarihi Mu-kimhoniy", Mir Muhammad Amini Buhoriyning "Ubaydullanoma" asari va boshqa kuplab asarlar-dagi ma`lumotlarni tah,lil kilib, davr manzara-sini tiklash mumkin. Mahmud ibn Valining Ter­miz shahrining kddamjolar hamda ziyoratgoh mak,-baralar kup kdsmi - Solihobod hakidagi ma`lu-motlari kdzikarli. Buhoro honligining XVIII asr birinchi yarmidagi tarihi Mir Muhammad Ami­ni Buhoriyning "Ubaydullanoma"sida bayon etil-gan. Bu paytda siyosiy va iktisodiy tanazzul, umu-miy boshboshdoklik okdbatida O’rta Osisdagi bo-isch'a shaharlar singari, Termiz ham bushab, karov-siz koldi. Muhammad Vafo Karmanagiy "Tuh,-fat al-honiy" asarida Muhammad Rahimhon 1758 yilda Termizni tiklashga uringani hdkida habar bergan.
XVIII asr O’rtalarida Evropada francuz sharq,-shunosi J.Deginning Markaziy Osiyo tarihi bo’yi-cha dastlabki katta asari paydo buldi. Biroq; Peti de lya Krua XVII asr ohiridayok, musulmon manbala-ridan foydalanib "CHingizhon tarihi "ni bitgandi, lekin u ilk manbalarning erkin tarjimasigina edi, holos. 1824 yilda de Ossonning «Murullar tarihi" asarining birinchi nashri chop etiddi. Unda tarihiy tankdd usulidan foydalanilgan. Bu asar­larda Termiz Sharq tarihida muhim rol' uynagan shahar sifatida tilga olingan. XVIII asrning ik-kinchi yarmida nashr kilingan enciklopediyalarda Termiz mavjud shahar sifatida kdyd etilgan hamda geografik nomenklatura tarkibiga kiritilgan.
1819 yilda ingliz Murkroft Trebek hamrohli-gida Buhoroda bo’lgan. Murkroftning Vil'son to-monidan chop etilgan yo’l hotiralarida kadimgi Rulgul shahri tilga olingan. Termiz utmi-shini urganishning ilk boskdchiga shu narsa hos bo’lganki, barcha olimlar va sayyohlar, garchi bu shaharning mavjudligini hamda tarihdagi rolini bilishsa-da, u kaerda joylashganini bilmaganlar, shu bone bu paytda vayronalari SHahri Rulrul nomi bilan mashhur bo’lgan bu shahar urnashgan joyni aniklashta uringanlar. -->>